یک کارشناس مرمت و احیای بنای تاریخی گفت: استفاده از ملات سیمان برای مرمت بناهای تاریخی غیر کارشناسی و غیر علمی است چرا که موجب عدم تنفس سازه بنا و در تنیجه تخریب و آسیب جدی به آثار تاریخی خواهد شد. علاوه بر این ملات سیمان از مصالح جدید است و کاربرد آن در مرمت بناهای تاریخی باعث به هم خوردن شکل و شمایل تاریخی اثر می شود.

خبرگزاری میراث فرهنگی – گروه میراث : فرخ نحوی که دارای مدرک کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی است در گفت و گویی با ما با انتقاد از استفاده از ملات سیمان در مرمت بناهای تاریخی توسط برخی از پیمانکاران طرف قرارداد سازمان میراث فرهنگی می گوید: متاسفانه برخی از پیمانکارانی که مرمت بنا ها و آثار تاریخی توسط سازمان میراث فرهنگی به آنها محول می شود برای راحتی و کم هزینه بودن کار خود از ملات سیمان برای مرمت بناهای تاریخی استفاده می کنند.
نحوی می افزاید: این در حالی است که بر اساس اصول اولیه این کار مصالح استفاده شده در کار مرمت بناهای تاریخی باید بیشترین نزدیکی و تجانس را با مواد اصلی استفاده شد در بنا باشد. به عنوان مثال در سازه ها و بناهای به جا مانده از زمان ساسانیان ملات غالب ساختمان ها و بناها ساروج است و باید برای مرمت بناهای تاریخی یا از ملات ساروج و یا نزدیک ترین مصالح به این نوع مواد استفاده کرد.

این کارشناس مرمت بناهای تاریخی در ادامه با اشاره به ویژگی های ساروج می گوید: ” ساروج یکی از مصالح قدیمی مصرف شده در ایران و بعضی کشورهای کنار خلیج فارس است. آخرین باری که در ایران از ساروج استفاده شده حدود هشتاد سال قبل و در ابتدای دوره پهلوی بوده که از این تاریخ به بعد این ملات به فراموشی سپرده شده و از صحنه معماری ایران حذف شده است و فقط در کتب مصالح به آن اشاره می شود.
نحوی ، کارشناس مرمت بناهای تاریخی همچنین در رابطه با کاربردهای ساروج می افزاید: “ساروج با توجه به خاصیت اصلی آن یعنی نفوذپذیری بسیار اندک به عنوان روکش در سازه‌هایی که در تماس مستقیم با آب بوده‌اند مانند آب‌انبارها ، حوضها ، حمامها و … مورد استفاده قرار گرفته است.

ساروج با توجه به نحوه اجرای آن از سطحی بسیار بسیار صاف و براق برخورداراست که این ظاهر ساروج ، باعث استفاده از آن در امر تزئینات ساختمان می شد. بدنه اصلی ساروج از ترکیب آهک با سیلیس فعال شکل می‌گیرد. در گذشته برای تامین سیلیس از خاکستری که در محل با سوزاندن فضولات حیوانی حاصل می‌شد استفاده می‌کردند. یکی از معایب اصلی ساروج خاصیت کاهش حجم آن است که با توجه به کاربرد ساروج در امر پوشش ، این خاصیت باعث ترک خوردگی در سطح و در نتیجه ایجاد اختلال در نقش اصلی آن یعنی نفوذناپذیر کردن سطح می‌شود. البته برای کاهش اثرات این خاصیت مخرب، در گذشته از الیاف طبیعی که شامل الیاف گیاهی مانند لوئی که از نوعی نی بدست می‌آمده و همچنین الیاف حیوانی مانند پشم بز و شتر و یا گاهی موی سر انسان ، استفاده می‌شده است. “

این کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی با اشاره به هزینه های پایینی که سازمان میراث فرهنگی برای مرمت بناهای تاریخی هزینه می کند می گوید:” ملات سیمان ارزان و در دسترس است و به راحتی می شود آن را تهیه کرد، اما تهیه ملات ساروج مقداری هزینه بر است و تحمل و وقت زیادی می طلبد به همین دلیل پیمانکاران ترجیح می دهند به جان آن از سیمان استفاده کنند، سازمان میراث هم در این باره سخت گیری نمی کند و به این شکل بناهای تاریخی با سیمان مرمت می شوند.

همانگونه که این کارشناس مرمت بناهای تاریخی نیز گفته است استفاده از ملات سیمان در مرمت بناهای تاریخی کاری غیر علمی و منسوخ شده است با این حال اما هنوز در برخی پروژه های مرمتی وابسته به سازمان میراث از سیمان استفاده می شود، به عنوان مثال چهارطاقی خیر آباد که اثری بازمانده از دوران ساسانیان است توسط پیمانکار طرف قرارداد با اداره میراث فرهنگی استان کهگیلویه و بویراحمد از مصالحی مانند سیمان استفاده کرده است که نتیجه آن با مصالح و سازه اصلی این بنای تاریخی هیچ گونه همخوانی ندارد.

 البته استفاده از سیمان تنها آسیبی نیست که در این پروژه مرمت بنای تاریخی به چهارطاقی خیرآباد وارد شده است، چرا که سنگ چینی های انجام شده در پایه های بنا نیز به شکلی نامتقارن و ناموزن کار گذاشته شده است به شکلی که هر کدام از پایه های بنا با دیگری متفاوت است. این در حالی است که معماران ساسانی برای ساخت بناهای تاریخی چهارطاقی از منظم ترین و دقیق ترین شیوه های معماری بهره می جستند.
چهارطاقی خیرآباد در تاریخ 2 اسفند 1327با شماره ثبت 371به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سید مسعود علویان صدر در گفت‌وگو با خبرنگار جامعه فارس اظهار داشت: امروز در محل ارگ بم، برج یک ارگ با حضور سفیر ایتالیا، جمعی از کارشناسان، متخصصان و مدیران انستیتوهای علمی تحقیقاتی این کشور افتتاح شد. برج یک ارگ بم توسط کارشناسان ایتالیایی مرمت شده بود.

وی در ادامه افزود: ایتالیایی‌ها امروز طی تبادل تفاهم‌نامه‌ای، پروژه بعدی خود را در ارگ بم که بازسازی کاروانسرای ارگ است آغاز کردند.

معاون احیا و مرمت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به اینکه 60 پروژه مرمت در ارگ بم تعریف شده است، گفت: پروژه مرمت و بازسازی ارگ بم یک همکاری چند ملیتی بین ایران، آلمان، فرانسه، ایتالیاو ژاپن است که امروز با اتمام پروژه مرمت برج یک ارگ، کارگاه این بخش بسته شد.

علویان صدر ارگ بم را اولین تجربه مقابله با بحران در حوزه میراث فرهنگی اعلام کرد و گفت: پروژه بازسازی و مرمت ارگ بم با برنامه ریزی منظم و منسجم زمینه‌های بررسی و شناخت نیازها و برنامه‌های بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه مدت، تبیین دستورالعمل‌های اجرایی و بررسی الگوهای مختلف اجرایی برای حفاظت و مرمت ارگ بم به منظور بهره‌برداری از فناوری‌های نوین را فراهم کرد.

وی افزود: طی این سال‌ها موفقیت خوبی برای ایران حاصل شد که یکی از این موارد دستیابی به تکنولوژی سازه‌های خشتی و مقاوم‌سازی این بناها بوده است به طوری که یونسکو در اجلاس اخیر خود اعلام کرد که ایران پایلوت آموزش‌های حفاظت و مرمت سازه‌های خشتی در جهان شود و کارگاه‌های بین‌المللی در این زمینه را مدیریت کند.

معاون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری یکی دیگر از توافقات انجام شده با ایتالیایی‌ها را پرداختن به بافت به جای مرمت تک‌بناها اعلام کرد و گفت: قرار شد تیم تخصصی در این زمینه وارد ایران شود تا بتوانیم بافت‌ها را هم احیا کنیم.

به گفته علویان صدر در حال حاضر 100 درصد ارگ بم؛ آواربرداری، 70 درصد؛ استحکام بخشی و تثبیت و 55 درصد هم مرمت شده است.

وی در ادامه در خصوص میزان بودجه صرف شده برای بازسازی و مرمت ارگ بم گفت: تاکنون 12 میلیارد تومان هزینه مرمت شده است که تا پایان بازسازی و مرمت کامل ارگ بم 100 میلیارد تومان بودجه نیاز است.

معاون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری درباره زمان اتمام پروژه بازسازی و مرمت ارگ بم نیز اظهار داشت: پروژه مرمت ، بلند مدت است که حداقل 20 سال دیگر نهایی می‌شود.

در جلسه ای که بمنظور بررسی روند مرمت پل خواجوی اصفهان برگزار شد، نتیجه گیری حاکی از تصمیم عجولانه در مرمت بنای تاریخی پل خواجو بود.

در این جلسه ، که با حضور تعدادی از کارشناسان مرمت بناهای تاریخی ، اعضای سازمان نظام مهندسی ساختمان و کارشناسان سازمان نوسازی و بهسازی اصفهان برگزار شد، موضوع مرمت پل خواجو که این روزها به موضوعی جنجالی تبدیل شده، مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

قبلاً جمعی از مردم، روزنامه نگاران و کارشناس مرمت بناهای تاریخی، از نحوه مرمت بنای تاریخی مذکور، به شدت ابراز نگرانی کرده بودند.

“نگون بخت ترین ملت دنیا، ملتی است که گذشته خویش را به فراموشی بسپارد.”

این جمله ای است که در ابتدای نامه سرگشاده روزنامه نگاران اصفهانی مطرح شده است . نامه ای که در آن به مرمت پل خواجو اعتراض شده است.

پل خواجو و مرمت آن، ماههاست که موضوع بحث روزنامه نگاران و فعالان حفظ میراث فرهنگی است و کارشناسان، بارها نسبت به آنچه مرمت غیراصولی این پل خوانده اند ابراز نگرانی کرده اند تا آنجا که حتی گفته شده که اگر روند مرمت بنای تاریخی مذکور به همین شکل ادامه پیدا کند، پل خواجوی اصفهان، ارزش تاریخی خود را از دست می دهد.

نگرانی های مرمت بنای تاریخی پل خواجو

دلیل نگرانی ها از مرمت پل خواجو چیست؟ چرا کارشناسان و خبرنگاران، حتی با وجود آنکه سازمان میراث فرهنگی اصفهان از آنها خواسته بود که در مورد این پروژه، مصاحبه نکنند و حتی آنها را تهدید به محاکمه و دادگاهی شدن کرده بود، همچنان به اعتراضات خود درباره مرمت بنای تاریخی پل ادامه می دهند.

تعویض پله های این پل به جای مرمت آنها، یکی از موارد اصلی این نگرانی هاست.

نرگس درخشان روزنامه نگار در اصفهان در این باره می گوید:

ماه گذشته، حصار قرمز سازمان میراث فرهنگی، پل خواجو را احاطه کرد و در این اقدام سوال برانگیز، مردم از روند بازسازی و مرمت بنای تاریخی پل بدون اطلاع نگه داشته شدند. در روند بازسازی و مرمت بنای تاریخی پل به نوعی نوسازی صورت گرفت و از سنگهای جدید استفاده شد.

خانم درخشان همچنین می گوید : انتقاد دیگری که نسبت به مرمت بنای تاریخی پل خواجو مطرح شده، این است که چرا از سنگهایی که به مرور زمان در اثر شستشوی آب از پلکانها جدا شد و در بستر رودخانه به چشم می خورد استفاده نشد و در حقیقت مرمت بنای تاریخی پل خواجو، به صورت فنی و دقیق برنامه ریزی نشد.

عدم مشاوره با کارشناسان با تجربه و رعایت نکردن اصول مرمت بنای تاریخی پل

صاحبنظران در حفظ آثار تاریخی می گویند که هرگونه مرمت بناهای تاریخی، پاکسازی و حفاظت از آثار تاریخی به عهده کارشناسان با تجربه سازمان میراث فرهنگی است، اما اجرای طرح مرمت بنای تاریخی پل خواجو، به عهده سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان قرار گرفت و به اعتقاد بسیاری، این طرح حتی با نظارتی شایسته هم انجام نشد.

شاهین سپنتا، پژوهشگر مسائل فرهنگی و از افرادی که در میزگرد تخصصی درباره چگونگی مرمت بنای تاریخی پل خواجو در اصفهان شرکت داشته، روند بازسازی و مرمت بنای تاریخی پل خواجو را در دو بخش می داند، یکی قبل از اعتراض مردم و کارشناسان، و دیگری مرحله بعد از آن .

شاهین سپنتا در این باره میگوید: عکسهایی که از مراحل مختلف بازسازی و مرمت در کارگاه گرفته شده نشان می دهد که پیش از اینکه صدای اعتراضات مردم و کارشناسان مستقل بلند شود، کار مرمت و باززنده سازی، بدون رعایت دقت و ظرافتی که لازمه کار مرمت  و احیا است و به شکلی شتاب زده انجام شد. حرکت بولدوزرها هم در بستر رودخانه باعث شده بود که سنگهای قدیمی که قبلا به دلیل آب شستگی در بستر رودخانه چمع شده بودند خرد شوند و مجریان طرح، از این سنگها، برای پر کردن حفره های بستر رودخانه و مسطح کردن استفاده کنند.

آقای سپنتا همچنین می گوید : با وجود آنکه مسئولان ادعا می کنند که تعدادی از سنگها را به منظور استفاده در مرمت بنای تاریخی پل جمع آوری کرده اند، اما هنوز هم اگر بازدید از آنجا صورت بگیرد، خواهیم دید که تعداد زیادی از سنگهای کتیبه دار و سنگهای نشان دار دوره صفویه و حتی قبل از آن، در بستر رودخانه موجود است.

شاهین سپنتا مرحله دوم کار مرمت بنای تاریخی پل را به بعد از بلند شدن صدای اعتراضات مرتبط می داند و معتقد است که مجریان طرح در این زمان، به شکل ظاهری هم که شده، تلاش کردند که کار، با دقت بیشتری انجام شود.

هرچند که معاون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان، مرمت بنای تاریخی پل خواجو را اصولی می داند، اما در میزگردی که تشکیل شد، کارشناسان به این جمع بندی رسیدند که کار مرمت بنای تاریخی پل خواجو، بسیار شتاب زده صورت گرفته است.

در این جلسه همچنین نتیجه گرفته شد که روند فعلی، باید متوقف شود و برای ادامه کار مرمت بنای تاریخی پل، باید برنامه ریزی دقیق و علمی صورت بگیرد.

در زمینه حفاظت و مرمت آثار تاریخی، چندین جنبه باید در نظر گرفته شود که یکی از این اصول، “حفظ اصالت و سندیت طرح و ماده تشکیل دهنده یک اثر” است. این اصل را بیژن روحانی کارشناس حفظ و مرمت آثار تاریخی اینطور توضیح می دهد:

” این اصل بدان معناست که، تا جائیکه امکان پذیر باشد، کارشناسان در مرمت بناهای تاریخی، نه تنها باید شکل اثر باستانی را حفظ کنند بلکه باید خود ماده سازنده آن اثر، یعنی مصالح سازنده آن و ساختاری را که پیشینیان بکار بردند دست نزنند و حفظ کنند. زیرا ماده سازنده اثر هم، بخشی از هویت تاریخی اثر محسوب می شود.”

در حالیکه گفته می شود که باید برای مرمت بنای تاریخی تلاش شود که از همان مواد سازنده استفاده شود، اما یک عامل دیگر هم، پل خواجو را از آثار باستانی دیگر، متمایز می کند.

بیژن روحانی می گوید:” پل خواجو، در واقع یک سازه آبی است . هدایت شدن آب از زیر پایه های این پل و از بین سکو ها، یک مهندسی هیدرولیک و یک مهندسی آب دقیق داشته . زیرا سرعت آب که به پل می رسد و میزان ته نشین شدن موادی که به همراه گل و لای می آیند، همه بستگی به زوایایی دارد که در کار گذاشتن سنگها حساب شده اند. اکنون این خطر وجود دارد که اگر این سنگهای قدیمی را با سنگهای جدید عوض کنیم، نتوانیم دوباره چنین سیستم عبور آبی را مجددا بوجود بیاوریم. “

تاریخچه پل خواجو

پل خواجو، که قبلا به آن “پل شاهی” و “بابا رکن الدین” می گفتند و به دلیل قرار گرفتن در محله خواجو نام آن به “پل خواجو” تغییر کرد، 133 متر درازا و 12 متر پهنا دارد . این پل به دلیل معماری و کاشیکاری خاصی که دارد از دیگر پلهای زاینده رود متمایز شده است. پل، دارای 24 دهانه است که در زمان شاه عباس دوم صفوی در سال 1060 هجری ساخته شده است.

در همه جای دنیا، برای کار مرمت بناهای تاریخی ، مرسوم است که از قبل، جلسات کارشناسی انجام شود. هرچند که قبل از شروع مرمت بنای تاریخی پل خواجو، این نوع جلسات برگزار نشد، اما در میز گرد اخیر، از افرادی که کار اجرای طرح را به عهده داشتند و همچنین افرادی که به نوعی با سازمان میراث فرهنگی مرتبطند حضور داشتند و سخنان کارشناسان مرمت را در این باره شنیدند. کارشناسان امیدوراند که بعد از این جلسه ، مراحل کار مرمت آثار باستانی ،به شکلی اصولی تر و علمی تر صورت پذیرد.